490-440 Million Years Ago
Deireadh Aigéin – Na Tréimhsí Ordaivíseach Go Dtí Dheavónach
Stua oileán bolcánach agus fodhuchtú
Thart ar 100 milliún bliain i ndiaidh a chruthaithe ag tús na tréimhse Ordaivísí (490 go 440 milliún bliain ó shin), thosaigh an tAigéan laipéiteas dá dhúnadh. Bhí fodhuchtú screimhe aigéanaí ina chúis le cruthú stua oileán bolcánach. Leádh an screamh aigéanach fodhuchtaithe i dteochtaí an-ard agus cruthaíodh insní magma go dtí an dromchla, a bhí ina chúis le cruthú bolcán. Analach leis an bpróiseas seo, tá oileáin nua-aimseartha bholcánacha na hÁise Thoir a chruthaítear mar gheall ar chriosanna fodhuchtaithe san Aigéan Ciúin.
D’úsc laibhe bhasaltach, a bhí chomh te le 1200°C, amach go grinneall na farraige agus d’fhuaraigh an t-uisce farraige go tapa í. Tugaimid laibhe adhartach uirthi seo, mar nuair a bhreathnaítear ar an trasghearradh, bíonn na sreabha aonair laibhe cosúil le hadhairteanna carntha. Tá seo le feiceáil ar thaobh an bhóthair i bhFionnaithe, gar do Loch na Fuaiche. Tá adhairteanna aonair le feiceáil, chomh maith le saicíní nó bolgáin gáis. Níos faide ó thuaidh i dTuar Mhic Éadaigh, agus beagán níos óige in aois, tá fianaise ann ar stua bolcánach eile, a cruthaíodh an uair seo ag laibhe ina bhfuil níos mó ábhair ó screamh ilchríochach, ar nós mianraí silice, a bhfuil tuf, ar cloch a dhéantar de luaithreamhán bolcánach é, mar fhianaise air.
Imbhualadh agus ionsá an stua mhagmataigh
With the continuous closure of the Iapetus Ocean through subduction, the two ancient continents of Laurentia and Gondwana, and the volcanic island arc in between them, got closer and finally collided. This took place 475 to 460 million years ago and resulted in an enormous amount of deformation to the rocks that had previously been deposited over 200 million years earlier in the Neoproterozoic Era. These originally sedimentary rocks were metamorphosed (i.e. transformed) under those extreme heat and pressure conditions at depth and became metamorphic rocks such as schist, marble and quartzite. These metamorphic rocks are seen throughout north Connemara, e.g. the Maumturk Mountains and the area between Maam and Cornamona. Quartzite is made of a very high percentage of the mineral quartz, which is one of the more abundant but harder minerals found on Earth. This property gives quartzite a particularly strong resistance to erosion and the shape of the modern peaks of the 12 Bens or the Maumturks visible either side of Lough Inagh is a clear demonstration of this.
The townland of Cloghbrack got its name from the white speckles of quartz found in the local schist, as it means “the speckled stone” in the Irish language”. The world-famous green Connemara Marble is found to the south of the geopark region where it has been quarried for over 200 years. Further examples of other types of marble can be seen at Cur hill or Corr na Móna where their folded internal structure testifies to the enormous forces that created them. These metamorphic rocks are grouped under the term Dalradian, a rock group which extends to Co Donegal and Scotland and whose rocks have the same origin as those found in our geopark region.
Ag an am céanna, tharla dífhoirmiúchán ar scála i bhfad níos forleithne mar thoradh ag an bpróiseas imbhualadh. Filleadh an bhuncharraig ina sliabhraon mór ar a dtugtar na Caladónaigh (ón bhfocal Laidine ar an Albain), a d’fhéadfadh a bheith chomh hard leis na Himiléithe inniu. Thug geolaithe an tOraigineas Grampach ar fhoirmiú an sliabhraoin seo, a ritheann tríd an Albain agus trí Éirinn. Tharla an dífhoirmiúchán mórscála seo go seicheamhach nuair a filleadh an bhuncharraig uair amháin, agus ansin uair amháin eile agus mar sin de. Tá cuid de na fillteacha le feiceáil go soiléir sa tírdhreach go fóill agus is féidir iad a fheiceáil, mar a léirítear leis na radhairc iontacha ar na Beanna Beola ó ghleann Eidhneach nó ar Shléibhte Mhám Toirc ó ghleann an Mháma. Tá an doiciméadú iomlán ar an oraigineas seo ar cheann de na cúiseanna a bhfuil geolaíocht a bhfuil tábhacht idirnáisiúnta ag baint léi i réigiún gheopháirc Dhúiche Sheoigheach & Lochanna an Iarthair; d’fhéadfaí a mhaíomh gurb é an sampla is fearr ar fud an domhain é den Oraigineas Grampach-Tacanach.
Nuair a bhuail na plátaí ilchríochacha a chéile, leádh clocha ar domhain agus ionsádh magma isteach sa bhuncharraig mar a bhí i seomraí ar a dtugtar plútóin. Tharla na hionsánna bruthacha seo sa screamh ilchríochach, agus cruthaíodh rud ar a dtugtar stua magmatach dá mbarr. Anseo, fuaraíonn magma thar thréimhse fhada ama, agus mar gheall air sin, cruthaítear criostail mhianracha níos mó. Tá na mianraí seo mór go leor chun gur féidir iad a fheiceáil leis an súil féin. Cuireadh na hionsánna bruthacha seo faoin meiteamorfacht freisin, mar a cuireadh na clocha ar ionsádh iad iontu. Seo mar atá don mheiteagabró agus ortanaghas a aimsítear taobh ó dheas de Shraith Salach ag Cnoc Leitir Seanaidh agus taobh ó dheas den Teach Dóite ag Bhóthar Ghleann Trasna.
Ionsá eibhear Uachtar Ard
I dtreo dheireadh an phróisis imbhualadh thart ar 462 milliún bliain ó shin, chruthaigh an chuid dheireanach den ionsá magmatach isteach sa stua magmatach a luadh thuas an t-eibhear thart ar Uachtar Ard. Cosúil leis an gcuid ní ba luaithe d’ionsá an stua mhagmataigh, bhí dátú beacht na n-ionsánna leis na dúile radaighníomhacha i láthair sna mianraí an-úsáideach ar fad do gheolaithe. Go deimhin, chabhraigh ionsá eibhear Uachtar Ard leis na clocha Dálriadacha ar ionsáigh é isteach iontu a dhátú, toisc gur tharla an t-ionsá idir imeachtaí fillte ar leith.
Nascadh Chonamara
An aspect of the geological history of the Joyce Country and Western Lakes geopark region that is particularly interesting is the fact that the entire region that comprises the Connemara Dalradian rock and its magmatic arc has moved in its entirety in relation to south Co Mayo. As discussed previously, these rocks are comparable to those found in north Co Mayo or Co Donegal. Our understanding of these rocks requires for their formation to have occurred when it was part of the Laurentian landmass located north west of what is now south Co Mayo. The whole block was detached from the rest of Laurentia around 468 million years ago and was subsequently thrusted (i.e. pushed laterally above other rocks) around 464 million years ago to finally dock itself in its modern position. This movement has been called the Mannin Thrust, as remnants of the underlying rock over which Connemara was thrusted outcrop in the area of Mannin Bay, south of Clifden.
Dríodrúchán Ordaivíseach i gCo Mhaigh Eo
Nocht forbairt an stua oileán bolcánach, a imbhualadh leis an ilchríoch Labhrásach agus cruthú an sliabhraoin Chaladónaigh méid suntasach buncharraige a ndeachaigh an síonchaitheamh i bhfeidhm uirthi; agus is próiseas é atá ar bun go fóill féin. Sil-leagadh réimse leathan dríodair chreimthe i gCo. Mhaigh Eo theas, idir Cuan Mó agus an Caolaire Rua agus ón gcósta go Sliabh Phartraí. Ar na dríodair chreimthe bhí gaineamh nó gairbhéil a sil-leagadh ansin i leapacha abhann, inbhir, uiscí cósta agus uiscí níos doimhne. I ndiaidh an sil-leagain, forshreathnaíodh tuilleadh dríodar os cionn na leapacha dríodair agus tháthaigh an brú forshrathnaithe na dríodair lena chéile chun clocha comhdhlúite a chruthú. Tugtar gaineamhchloch agus comhcheirtleán faoi seach ar na clocha a chruthaítear ó leapacha gainimh agus gairbhéil. Gaineamhchlocha agus comhcheirtleáin atá sna sléibhte Cho. Mhaigh Eo theas de Chnoic Shíofra agus Maol Réidh, sliabhraon Partraí agus Mám Trasna mar atá le feiceáil ag na Déirceanna agus timpeall ar Loch na Fuaiche.
Tá bailiúcháin agus cluichreáin shuimiúla iontaisí i roinnt de na clocha seo. Tá iontaisí tábhachtach chun scéal na beatha ar Domhan a insint dúinn, ach anuas air sin, cuireann siad ar ár gcumas dátú coibhneasta a dhéanamh ar chlocha trí iad a chur i gcomparáid le clocha in áiteanna eile. Go deimhin, tá iontaisí i lomán neamhghnách scealla (cineál sonrach láibchloiche) a sil-leagadh idir dhá shreabhadh laibhe i bhFionnaithe a chuireann ar ár gcumas an stua bolcánach a luadh thuas a dhátú. Thug an fhaisnéis phailé-ointeolaíoch (na cineálacha iontaisí a shainaithníodh i ngach sraith cloiche ar leith) na chéad leideanna do gheolaithe maidir leis an gcaidreamh idir na clocha in iarthuaisceart na hÉireann agus clocha eile de chuid ilchríoch na Labhráise in Albain agus Meiriceá Thuaidh.
Neamh-chomhfhoirmeacht Siolúrach
I ndiaidh a gcruthaithe, filleadh clocha dríodracha Ordaivíseacha Cho. Mhaigh Eo theas freisin ag an imbhualadh leanúnach teicteonach a d’fhill na clocha i gConamara. Tá an filleadh soiléir san uillinn a chruthaíonn na sraitheanna éagsúla dríodar atá le feiceáil go fóill sa bhunchloch ar an dá thaobh de Mhám Trasna; níl an uillinn seo mar an gcéanna nuair a bhreathnaíonn tú ar an Sliabh ón oirthear nó ón iarthar. Nílimid cinnte go fóill cá huair go díreach a tháinig deireadh leis an bpróiseas fillidh seo ach tá a fhios againn gur tharla sé sular cruthaíodh na chéad chlocha dríodracha eile inár scéal gheolaíoch, le linn tréimhse ama ar a dtugtar an Siolúrach (440 go 420 milliún bliain ó shin). Tá seo ar eolas againn toisc gur sil-leagadh clocha Siolúracha a raibh teagmháil dhíreach acu le clocha Ordaivíseacha ar uillinn ingearach lena chéile; ciallaíonn sé seo gur bhog an t-imeacht fillte ar a ndéantar cur síos thuas na bunchlocha níos sine sular sil-leagadh dríodair na gcloch níos óige os a gcionn. Nuair a thagann geolaí ar fhianaise den chineál seo allamuigh, tugann siad neamh-chomhfhoirmeacht uirthi agus sainmhíniú ginearálta ar an téarma sin ná bearna sa taifead dríodrach. Is é sin le rá, ciallaíonn neamh-chomhfhoirmeacht go bhfuil fianaise ann gur creimeadh na clocha níos sine roimh shil-leagan na gceann níos óige. An áit is fearr chun seo a fheiceáil inár réigiún geopháirce ná idir mullaí Bhinn Uí Chuinneáin agus na Binne Bige.
The Silurian rocks come from sediments that were deposited in coastal to shallow sea conditions. The sea-level locally was getting higher and the sea inundated previously exposed sediments, a process geologists call ‘marine transgression’. The Silurian sedimentary rock succession that outcrops along the Finny to Kilbride road shows this change in sea-level. Sandstone appears first corresponding to coastal areas with high energy environments, where wave and tidal processes dominate. Then it is followed by shelly sandstone indicating shallow marine conditions where molluscs lived. As the sea got deeper, the conditions changed to lower energy environments and was characterised with the deposition of finer sediments like silt and mud, eventually becoming siltstone and mudstone. The fossil assemblages preserved in the local rocks from the Silurian Period are evidence of the rich biodiversity that existed around at the time. This was the subject of recent coverage by national media following the discovery of a new species of starfish from that era called Crepidosoma doylei in Tóin na Lí south of Leenane which was named after its discoverer Dr Eamonn Doyle, the current geologist for the Burren and Cliffs of Moher UNESCO Global Geopark.
Eibhear Deavónach na Gaillimhe
Nuair a dúnadh an tAigéan laipéiteas faoi dheireadh ag deireadh an Siolúraigh, nascadh an dá chuid d’Éirinn a cruthaíodh ar dtús ar ilchríocha difriúla lena chéile mar aon aonad amháin. Le linn tréimhse ar a dtugtar an Deavónach (420 go 360 milliún bliain ó shin), tharla an-chuid leá go háitiúil a bhí ina chúis le hionsá suntasach magma (dar dáta thart ar 400 milliún bliain ó shin) a fhuaraigh faoin talamh agus a chruthaigh Eibhear na Gaillimhe, atá le fáil ar fud Chonamara theas. Tá sé le feiceáil i dteagmháil le clocha níos sine stua mhagmataigh Chonamara ag Bóthar Ghleann Trasna, taobh ó dheas den Teach Dóite.
Chruthaigh an próiseas tógála sléibhe a thosaigh san Ordaivíseach thart ar 460 milliún bliain ó shin sliabhraon suntasach. In imeacht 100 milliún bliain, áfach, chuaigh fórsaí creimtheacha i bhfeidhm ar an sliabhraon, mar is féidir a fheiceáil sa lá atá inniu ann ag ardchlár Mhám Trasna. Déanta na fírinne, níl i gclocha meiteamorfacha Chonamara agus na clocha Dálriadach ach fréamhacha an tsliabhraoin seo atá imithe as radharc ó shin.